در تیرماه 1331 نهضت ملی شدن نفت در ایران در اوج خود قرار داشت. رهبر نهضت ملی، دکتر محمد مصدق در روز دوم تیرماه 31 و پس از دفاعیات شورانگیزی که از حقوق ملت ایران در دادگاه بین المللی لاهه به عمل آورده بود، در میان استقبال کم نظیر مردم به خاک وطن بازگشت. درحالیکه اقدامات میهن دوستانه و استقلال طلبانه او توجه جامعه جهانی و به ویژه کشورهای استعمار زده جهان سوم را به خودجلب کرده بود و رهبران ملی بسیاری از این کشورها و شخصیت هائی مانند دکتر سوکارنو، جمال عبدالناصر، ژنرال تیتو، احمد بن بلا و جواهر لعل نهرو با تکریم و احترام به مصدق چشم دوخته بودند. و همین شخصیت ها بودندکه بعدا باتوجه به اندیشه ها و عملکرد رهبر نهضت ملی ایران سازمان کشورهای غیر متعهد را بنیان گذاری کردند.
در آن ایام، دوره شانزدهم مجلس شورای ملی به پایان رسیده و دوره هفدهم مجلس در شرف تشکیل بود. دکتر مصدق برای آنکه مجلس جدید در انتخاب نخست وزیر آزادی عمل داشته باشد، از مقام نخست وزیری استعفاء داد. مجلس هفدهم بااین که اکثریتی وابسته به دربار و مخالف نهضت ملی داشت، در آن شرایط که ملت ایران یک پارچه به پشتیبانی نخست وزیر دولت ملی ایستاده بود ناگزیر بود که به نخست وزیری دکتر مصدق اظهار تمایل نماید و چنین کرد. دکتر مصدق ضمن معرفی کابینه جدید خود به شاه به او اعلام کرد که تصدی وزارت دفاع ملی را بر طبق قانون باید به نخست وزیر واگذار نماید، زیرا دکتر مصدق به درستی دریافته بود که ارتش که به مانند ابزاری در اختیار شاه قرار دارد، در هر لحظه ممکن است به دستور شاه و به نفع قدرت های استعماری وارد کار شده و بر مسیر نهضت ملی ایران نقطه پایان بگذارد. شاه درخواست دکتر مصدق را نپذیرفت و دکتر مصدق در روز 25 تیرماه 31 استعفای خود را اعلام کرد. در روز 26 تیر 40 نفر از نمایندگان مجلس بدون حضور نمایندگان طرفدار نهضت ملی با پیغامی که از طرف شاه به آنها رسید به نخست وزیری قوام السلطنه رای تمایل دادند. قوام السلطنه در روز 27 تیر با صدور اعلامیه ای تهدیدآمیز، حاوی جملاتی از این قبیل که «وای به حال کسانیکه در اقدامات مصلحانه من اخلال نمایندو در راهی که در پیش دارم مانع بتراشند» کوشید مردم ایران را مرعوب و به سکوت وادار نماید. از سوی دیگر 31 تن از نمایندگان فراکسیون جبهه ملی با صدور اعلامیه ای از ملت ایران دعوت کردند که برای حمایت از دکتر مصدق و در جهت حفظ دست آوردهای نهضت ملی ایران در روز دوشنبه سی ام تیرماه در سراسر کشور دست به اعتصاب عمومی و تظاهرات بزنند. در روز سی ام تیر بازار و مغازه ها بسته بودند. حتی وسایل نقلیه عمومی از حرکت ایستاده و در حال اعتصاب بودند. در تهران مردم در سر هر کوی و برزن تجمع کرده و به طرف خیابان های مرکزی شهر به راه افتادند اولین تظاهرات و شعارهای «مصدق پیروزاست» و «یا مرگ یا مصدق» در ساعت 7 صبح در سبزه میدان و مقابل بازار شروع شد.
در همان لحظات اول شلیک گلوله به طرف مردم آغاز شد و اولین کشته در جلوی بازار بر خاک افتاد. تظاهرکنندگان پیکر خونین او را روی تخته گذاشته و به طرف خیابان ناصرخسرو و میدان توپخانه به راه افتادند. امواج خروشان مردم از هر طرف به سوی میدان بهارستان و جلوی مجلس سرازیر بود. در درگیری های مردم بانیروهای نظامی در خیابان اکباتان و سایر خیابان های منتهی به میدان بهارستان، ده ها نفر از مردم به خاک و خون کشیده شدند.
پس از گذشت ساعاتی از قیام خونین و رو به گسترش ملت، شاه ناچار شد که فرمان عزل قوام السلطنه و فرمان نخست وزیری مجدد دکتر مصدق را امضاء کند و بدینگونه دکتر مصدق نخست وزیر ملی و محبوب ایران باجانفشانی ملت، براریکه قدرت بازگشت و سی ام تیر به عنوان قیام مقدس ملی در تاریخ ایران ثبت و ضبط گردید. حوادث این روز تاریخی گواهی براین مدعاست که نیرو و اراده ملت همواره میتواند بر قدرت حکومت های جبارفائق آید.
تهران – جبهه ملی ایران
30 تیر 1394