شهر کهنسال اصفهان با آثار ارزشمند تاریخی که به‌عنوان میراث فرهنگی بشری و سرمایۀ ملی ایرانیان شناخته می‌شود، اکنون با بحران‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی متعددی روبه‌روست، اما به‌نظر می‌رسد که در صورت ادامۀ بی‌توجهی مسؤولان به بحران آب و متعاقب آن فرونشست زمین، بقای این شهر و میراث ملی آن با مخاطرات جدی روبه‌رو خواهد شد.
بارگذاری‌های غیراصولی صنعتی و کشاورزی در حوضۀ آبریز زاینده‌رود، توزیع نامتناسب جمعیت، برداشت 3 تا 3 و نیم میلیارد مترمکعب آب از منابع آبی تجدید‌ناپذیر طی 4 دهۀ گذشته، بدون در نظرگرفتن آمایش سرزمین که روند آن طی ۲۰ سال گذشته شتاب گرفته است، فراتر از توان بوم‌شناختی اصفهان است، که مخرب‌ترین عارضۀ آن افزون بر خشکی زاینده‌رود و تالاب گاوخونی، افت شدید سطح آب در آبخوان‌هاست و در نتیجه اصفهان بر لپۀ پرتگاه فرونشست قرار گرفته است؛ به طوری که براساس آخرین اعلام نظر و نقشه‌های فرونشست ارائه شده از سوی سازمان زمین‌شناسی در سال 1401، میزان فرونشست زمین در اصفهان بین 2 تا 18 سانتی‌متر در سال است و اکنون با پیشروی فرونشست زمین، عوارض این پدیدۀ مخرب از شمال رو به‌سوی مرکز شهر مشهود شده است، و به‌زودی دامنۀ این بحران در همه جای شهر گسترده می‌شود و نگران‌کننده‌تر این که میزان فرونشست زمین در محدوده‌های تاریخی شهر اصفهان بین 3 تا 7 سانتی‌متر در سال برآورد شده است.
در تازه‌ترین بررسی‌های کارشناسان ژئوتکنیک نیز عوارض فرونشست در مسجد جامع عباسی نمایان شده است و ستون‌‌‌های شبستان این مسجد 5 سانتی‌متر به شرق و 7 سانتی‌متر به جنوب کج شده‌اند و این وضعیت می‌تواند شرایط ناپایداری گنبد این مسجد را ایجاد کند. این در حالی است که در حدود ۲ سال پیش کارشناسان ضرورت نصب دستگاه‌های ابزار دقیق «جی‌پی‌اس» را بر روی ۱۴ نقطۀ حائز اهمیت را به عنوان میراث فرهنگی اصفهان از جمله مسجد جامع عباسی، مسجد جامع عتیق و پل‌های تاریخی، برای بررسی بهتر عوارض احتمالی فرونشست ضروری دانستند، اما این امر مهم با ترک فعل سازمان میراث فرهنگی اصفهان مواجه شد.
اخیراً گزارش‌های نگران‌کننده‌ای نیز از وضعیت دیگر بناهای شاخص تاریخی اصفهان همچون مسجد جامع عتیق، مسجد حکیم، مسجد سید، مسجد و حمام علی‌قلی آقا، مسجد رحیم‌خان، و مسجد قطبیه منتشر شده است و وضعیت مشابهی پل‌های تاریخی اصفهان را تهدید می‌کند.
اما فرونشست فقط تهدیدی بالفعل برای بناهای تاریخی اصفهان نیست و دامنۀ آن به تأسیسات شهری آب و فاضلاب، برق، گاز و نیز به دیگر ساختمان‌ها از جمله بیمارستان‌ها، ادارات و مدارس شهر گسترش یافته است، چنانکه به استناد آخرین بررسی‌های کارگروه پایش مدارس در ادارۀ کل نوسازی و تجهیز مدارس استان اصفهان، تاکنون 45 مدرسه در کام فرونشست قرار گرفته‌اند، که این مدارس در نواحی ۴ ، ۵ و ۶ آموزش و پرورش شهر اصفهان و شهرستان‌های برخوار، میمه، شاهین‌شهر و خمینی‌شهر قرار دارند و برخی از آنان نیز به مرحلۀ تعطیلی رسیده‌اند.
بر اساس اعلام مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، به دلیل شرایط موجود، اصفهان خطرپذیرترین شهر کشور در مواجه با پدیدۀ فرونشست زمین است و در صورت بروز یک زمین‌لرزۀ نه‌چندان پرقدرت، خسارات جبران‌ناپذیری به‌بار خواهد آمد.
دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای اصفهان، برداشت‌های سالانه از آبخوان دشت اصفهان را رقمی بین ۳۱۱ تا ۵۱۱ میلیون مترمکعب اعلام کرده‌است؛ بررسی‌های کارشناسان نشان می‌دهد گنجایش آبخوان دشت اصفهان بین ۹ تا ۱۲میلیارد مترمکعب است و اکنون 60 تا 65 درصد از منابع آبخوان اصفهان مصرف‌شده و فقط 35 تا 40 درصد ذخیرۀ آبی برای این دشت باقیمانده است و چون جریان زاینده‌رود در حال حاضر دائمی نیست و در خوش‌بینانه‌ترین حالت، سالانه سه یا چهار بار آب برای کشت کشاورزان رها می‌شود، سهم رودخانه و تالاب گاوخونی از حقابۀ طبیعی خود بسیار اندک است.
برخی از کارشناسان هشدار می‌دهند که در صورت برقرارنشدن جریان دائمی زاینده‌رود و ادامۀ برداشت، آب باقیمانده در آبخوان دشت اصفهان در آینده‌ای نه‌چندان دور تمام خواهد شد و این دشت زیست‌پذیری‌اش را از دست‌داده و با افزایش نرخ مهاجرت روبه‌رو خواهد شد. بر این پایه، اگرچه در برخی دیگر از شهرهای کشور نیز شاهد پدیدۀ فرونشست زمین هستیم، اما دامنۀ آسیب‌های آن برای شهر اصفهان بسیار گستره‌‌تر و فراگیرتر ارزیابی می‌شود.
جبهۀ ملی ایران- کمیتۀ استان اصفهان، پس از بررسی همه‌جانبۀ موضوع و استفاده از نظرات کارشناسان، برای برون‌رفت از این بحران فزاینده، موارد زیر را پیشنهاد می‌کند:
۱- اعادۀ حقابۀ موثر برای جریان دائمی زاینده‌رود از سراب تا پایاب که برای تعادل‌بخشی به آبخوان، بقای محیط‌زیست شهری، زندگی زیستمندان حوضۀ آبریز زاینده‌رود، پایداری شهرها و روستاهای پایین‌دست زاینده‌رود، و تداوم حیات در تالاب گاوخونی اهمیت دارد، با مدیریت صحیح و یکپارچه منابع آب استان اصفهان و استان چهارمحال بختیاری تضمین و تثبیت شود.
۲- الگوهای کشاورزی پرمصرف در دو استان اصفهان و چهارمحال بختیاری با کشت‌های کم‌مصرف جایگزین شود؛ همزمان برداشت‌های غیر مجاز از زاینده‌رود و چاههای غیرقانونی حذف و برداشت از چاههای مجاز تعدیل شود و توسعۀ زمین‌های زیر کشت آبی در دو استان مذکور متوقف شود.
3- بارگذاری‌های صنعتی پُرمصرف قبلی در حوضۀ آبریز زاینده‌رود تعدیل و از بارگذاری‌های جدید ممانعت شود.
4- در صورت رهاسازی آبِ پشت سد به‌منظور برقراری حداقل جریان دائمی در زاینده‌رود، سازمان آب منطقه‌ای استان با همکاری نهادهای قانونی به وظایف خود در ممانعت از هرگونه برداشت غیرمجاز در مسیر رودخانه عمل کند.
5- طرح‌های انتقال آب، پیش از اجرا مورد ارزیابی دقیق زیست‌محیطی و آمایش سرزمین قرارگیرند.
6- برای توزیع متناسب جمعیت در مناطق شهری و روستایی استان، زیرساخت‌ها و مشوق‌های لازم در نظر گرفته شود.
7- حفظ جریان دائمی آب در شبکۀ مادی‌های اصفهان با هدف تعادل‌بخشی به آب و خاک، مورد توجه مدیریت شهری قرار گیرد.
8 – الگوهای تأسیسات آبِ خانگی جهت مصارف شُرب، بهداشت، فضای سبز، تأسیسات گرمایشی و سرمایشی، و شبکۀ آبرسانی در ساختمان‌های موجود، و ساخت و سازهای آتی توسط نهادهای مربوط به‌ویژه شهرداری و ادارۀ مسکن و شهرسازی مورد بازنگری و اصلاح قرار گیرند.
9- در بناهای تاریخی و شاخص اصفهان، ابزارهای دقیق سنجش و پایش فرونشست نصب و داده‌ها برای پیشگیری از خطرات احتمالی به طور منظم بررسی و گزارش‌‌دهی شود.
جبهه ملّی ایران – کمیتۀ استان اصفهان
۱۰ آبان‌ماه ۱۴۰۲ همزمان با جشن ملی پاسداشت منابع آب (آبانگان)
