مفهوم انتخابات آزاد و آزادی انتخابات وسرچشمه آن
برای درک بهتر انتخابات وهدف آن لازم است درآغاز بطور خلاصه درخصوص چگونگی پیدایش حکومت،حق حاکمیت،قدرت حاکمه وتعریف و تحولات آن از بدو پیدایش تا به حال چند کلمه ای بیان گردد. براساس تحقیقاتی که متخصصین و حقوقدانان وجامعه شناسان دررابطه باقدرت حاکمه وحکومت و تحولات آن درطول زمان نموده اند چنین حاصل گشته که اولین نوع قدرت حاکمه همزمان باتشکیل اولین گروه های انسانی به مفهوم آن زمان شکل گرفته که پایه واساس آن،زور و ترس و وحشت بوده است.بدین مفهوم که قویترین و زورآورترین فرد ویا افراد گروه در راس گروه قرار میگرفته اند و با تکیه برنیرو و یا شمشیر خود دیگر افراد گروه را تحت سیطره وفرمان خود قرار میداده اند. در این دوره ازدوران تاریخ بشریت شمشیر وتکیه بر آن یعنی زور پایه و اساس مشروعیت قدرت را تشکیل میداده است . باتوجه به اینکه جوامع بشری بدون وقفه در حال تغییر وتحول کند ویا سریع بوده وهست،زمانی فرامیرسدکه تکیه به شمشیر از آن پس به تنهائی برای تسلط بر گروههای انسانی کافی نبوده وازاینرو تئوری دیگری وارد زندگی اجتماعی میگردد. از این پس در دست دارنده قدرت خودرا آفریدگارو مالک زمین وزمان وهرچه در آن است معرفی میکند ودرضمن تکیه بر شمشیر، خود را مالک الرقاب دانسته که قادر است هر آنچه در توان اوست انجام دهد.در این دوران منتفعین از این نوع حکمرانی وصاحبان امتیاز طرفداران وپیروان بی چون وچرای این تئوری یعنی تئوری خدا حاکمی ویا حاکم خدائی میباشند. این نوع ازحکومت را میتوان در دنیای باستان ودر سیستم های حکومتی مصر(فراعنه) ودیگر سرزمین ها مشاهده نمود . با گذشت زمان وادامه تحولات اجتماعی وبالا رفتن سطح فرهنگ وبینش ،اگرنه برای همه افراد جوامع بلکه گروهی از آنان تاریخ مصرف تئوری خداحاکمی یا حاکم خدائی بپایان رسید.بگونه ای که از این پس تکیه بریک چنین ادعابه کمک شمشیر وزورو کشتارنه اینکه کافی نبود،بلکه غیرممکن می نمود. از اینرو صاحبان قدرت درصدد چاره جوئی بمنظور حفظ قدرت و منافع خود برآمده تئوری دیگری را ابداع نموده و برجای تئوری قبلی قرار دادند. براساس تئوری جدید حق حاکمیت صاحبان قدرت از این پس ادعای خدائی را کنارگذارده ومدعی داشتن حق نمایندگی ازطرف خداوندواعمال حق حاکمیت ازطرف او بر روی زمین و هرچه در آن است شدند.براساس تئوری جدید خداوند سرزمینی را که حاکم بران مسلط است باهرچه در آن است به حاکم ویا پادشاه بخشیده و درمالکیت او قرار داده و تسلط نامحدود او را بر روی آن بر قرار نموده و درنتیجه حاکم مجاز است هر آنچه لازم بداند انجام دهد وفقط وفقط دربرابر خداوند پاسخگوی اعمال خود است.باتکیه براین تئوری حاکم مشروعیت قدرت و سلطه خودرا مستقیما از خداوند گرفته ودر حقیقت خودرا بجای خداوند قرارداده و بگونه ای غیرمستقیم ادعای خدائی مینموده است .تئوریهای حاکمیت ومشروعیت آن باتشکیل و ظهور وبسط کلیسای کاتولیک در قلب امپراطوری روم از قرن سوم میلادی به بعد جای خودرا به یک تئوری جدید سپردند. پس ازتشکیل کلیسای کاتولیک در روم پایه گذاران آن فعالیت های خودرا آغاز واز راههای مختلف و ازجمله تبلیغات بر زندگی معنوی انسان ها تسلط یافتندو قدرت معنوی وآسمانی خودرا برجامعه حاکم ساختند وپس از آن مبارزه را برای بدست آوردن قدرت زمینی ومادی وسیاسی آغاز نمودند وبه رقابت با امپراطور وحاکمان روم پرداختند. کلیسا در این رقابت هامدعی بود که هستی و آنچهکه وجود دارد از آن خداوند است ولاغیر وخداوند خود برآنچه بر روی زمین میگذرد مستقیما دخالت ونظارت ندارد.بلکه توسط نماینده خود که تنها در برابر او مسئول وپاسخگوست اعمال خلق و حکومت را تحت هدایت وکنترول خود دارد وآن نماینده کلیسا وپاپ در راس آن است.درنتیجه ملاحظه میگردد که درحقیقت طبق این ادعا کلیساوپاپ بجای آفریدگار نشسته وخواهان حکومت بر بشریت اند.این نظریه عاقبت در اواخرقرن هشتم واوایل قرن نهم میلادی به بار می نشیندو پاپ وکلیسا رابر امپراطور و مردم تحت حکومتش ، هم در رابطه با زندگی معنوی واخروی وهم در رابطه با زندگی دنیوی حاکم مینماید بگونه ای که از آن پس امپراطور مشروعیت و سندیت خودرا با توسل به کلیسا وپاپ بدست میآورد وتنها امپراطوری مشروع شناخته میشود که توسط پاپ تاج برسر او گذارده شود . ( شارل ماین اولین امپراطور امپراطوری روم وژرمنی است که درسال 800 میلادی توسط پاپ تاج را دریافت وبسر گذارده و امپراطور مشروع شناخته شده است ) . از این زمان به بعد است که منافع امپراطورو اطرافیانش با منافع کلیسا و پاپ درهم آمیخته میگردد وبموازات یکدیگر قرارگرفته و حرکت میکنند.امپراطور از منافع کلیسا وکلیسا ازمنافع امپراطور واطرافیانش حمایت میکند.با تضعیف کلیسای کاتولیک در قرن شانزدهم و در اثرظهور عقاید و تئوری های جدید وبخصوص افکار روسو و منتسکیو وبا بوقوع پیوستن انقلاب کبیر فرانسه در سال 1789 دگرگونی بسیار عمیقی در طرز نگاه بقدرت و تئوری حاکمیت و مشروعیت آن بوجود آمد که منتهی به تولد تئوری های حاکمیت خلق و حاکمیت ملی و اعمال آن از طریق انتخابات مستقیم وغیرمستقیم گردید.براساس این تئوری ها که امروزه در کشورهائی که خودرا دارای رژیم سیاسی دمکراتیک میدانند ویا حد اقل مدعی داشتن چنین رژیمی هستند،تنهارژیم وحکومت ودولتی مشروع شناخته میشود که قدرت واختیارات خود را از صاحب حاکمیت یعنی ملت بارجوع به انتخابات مستقیم که دارای روش های مختلف است کسب مینمایدودر خدمت مردم ونه حاکم بر مردمند.حال با این مقدمه کوتاه به بحث در زمینه انتخابات ، نحوه برگزاری وچگونگی تضمین سلامت آن میپردازیم .
الف: مهمترین ودمکراتیک ترین انتخابات ، انتخابات مستقیم میباشد که میتواند بر حسب قانون اساسی هر کشوریک مرحله ای و یا دو مرحله ای باشد. درکنار این نوع از انتخابات ، نوع دیگری نیز وجود دارد که انتخابات غیرمستقیم بوده وعموما در سیستم های حکومتی و رژیم های سیاسی از نوع جمهوری پارلمانی برای انتخاب رئیس جمهور از آن استفاده میگردد. در اینگونه رژیم های سیاسی حق حاکمیت از آن مردم است وبرحسب اینکه قانون اساسی بر پایه تئوری دمکراسی مستقیم ویا دمکراسی برپایه نمایندگی تنظیم شده باشدمشارکت آحاد ملت در اداره کشور وجامعه خود متفاوت است . دردمکراسی مستقیم کلیه افراد جامعه که دارای حق قانونی مشارکت در سرنوشت کشور چه از نقطه نظرسن و چه از نقطه نظر سابقه کیفری میباشند،میتوانند بدون هیچگونه محدودیتی چه درزمینه تصمیم گیری وچه در ارتباط با اجرای تصمیمات متخذه مستقیما شرکت نمایند . این نوع رژیم «حکومت مردم برمردم توسط خود مردم ویا دمکراسی مستقیم» نام دارد. دریک چنین سیستم سیاسی جائی برای طبقه حاکمه وطبقه محکومه یعنی برای دولت وملت وجود ندارد زیرا دریک رژیم دمکراسی مستقیم حق حاکمیت تقسیم پذیر بوده وهریک از افراد جامعه بخشی ازحق حاکمیت را دارا میباشد وآن راخود مستقیما باجراء میگذارد. نتیجتا ازانقلاب کبیر فرانسه به بعد اصولا سیستم دمکراسی برپایه نمایندگی مورد توجه وقبول قرار گرفته که در آن حق حاکمیت یک کل غیرقابل تجزیه میباشد. به عبارت دیگر حق حاکمیت ،حق مشترک کلیه افراد ملت بوده وغیر قابل انتقال است. براین مبنی افرادواجد شرایط ملت ازطریق انتخاب نمایندگان خود حق اعمال حاکمیت خود را به آنان میسپارند وخود از راههای مختلف وبخصوص از طریق انتخاب مجدد ویا عدم انتخاب مجدد آنها بر چگونگی وصحت اعمال این حق نظارت مینمایند. نمایندگان مجلس که وکالتا از طرف موکلین خود که همگی صاحبان حق حاکمیت ورای دهندگان رادربر میگیرنداز یک طرف دارای حق قانون گذاری و ناظر بر اجرای کامل و صحیح قوانین واز طرف دیگرمسئول نظارت بر عملکرد دولت مسئول در برابر آنهاست که به نوبت خود دارای اختیار نظارت بر چگونگی تعیین سیاست کلی کشور و اجرای آن از طرف قوه مجریه است . با ملاحظه ساختار سیاسی فوق مشاهده میگردد که نظارت و کنترل بر تشکیلات سیاسی ،قضائی و اداری کشور از پائین هرم قدرت شروع ودر جهت بالا حرکت کرده ونه برعکس . درنتیجه صاحب حاکمیت کنترل خودرا از پائین به بالا اعمال مینماید. حال برای پایه گذاری یک چنین سیستم سیاسی که رژیم دمکراتیک نامیده میشود احتیاج به ساز وبرگ هائی میباشد که مهمترین آنهاانتخابات آزاد وسالم است که بشرح زیر انجام میگردد .
ب : انتخابات آزاد چه مفهومی دارد؟
انتخابات آزاد به مفهوم امکان شرکت کلیه افراد واجد شرایط سنی وپیشینه ای است که بطور مستقیم وبدون هیچگونه محدودیت چه بعنوان کاندیدا وچه بعنوان رای دهنده درانتخابات به منظور انتخاب نمایندگان مجلس ویا رئیس قوه مجریه میباشد. برای برگذاری یک چنین انتخاباتی شرایط وامکانات زیر لازم واز واجبات است .
1- تقسیم بندی کشور به حوزه های انتخاباتی.
2- تشکیل لیست های انتخاباتی حاوی مشخصات واجدین شرایط برای رای دادن.هرفردواجدشرایط فقط میتواند در حوزه خود رای دهد.
3- تجدید نظر سالیانه در لیست های انتخاباتی به منظور ثبت نام واجدین شرایط جدید در آنها وحذف نام انتقال مکان دادگان ومتوفیان از آنها .
4- تشکیل هیئت نظارت بر انتخابات در هر حوزه متشکل از نمایندگان کاندیداها.
5- قرار دادن تعرفه های انتخاباتی متحدالشکل بهمراه یک پاکت دراختیار هرفرد واجد شرایط که نام وی درلیست انتخاباتی درج شده است .
6- ارائه کارت شناسائی معتبر توسط رای دهنده وقراردادن امضاء خود جلوی نام خود مندرج درلیست .
7- تعبیه اطاقک هائی جهت رای دهندگان تا بتوانند در انزوا مشخصات کاندیدای مورد نظر خودرا بر روی تعرفه نوشته و آنرا در پاکت قرار داده وسر پاکت رابسته وبرای قراردادن در صندوق رای آماده نماید .
8- قراردادن پاکت حاوی تعرفه در حضور هیئت نظارت درصندوق رای .
9- اعلام به موقع پایان زمان رای گیری.
10- گشودن در صندوق های رای درحضور اعضای هیئت نظارت وشمارش پاکت های حاوی آراء وتطبیق دادن تعداد آنها با تعداد رای دهندگانی که با امضاء جلوی نام خود درلیست انتخاباتی، شرکت خود در انتخابات را اعلام داشته اند .
11- گشودن در یکایک پاکت های حاوی تعرفه های انتخاباتی و قرائت مشخصات کاندیدائی که نام او روی تعرفه ثبت گشته ، درحضور اعضای هیئت نظارت .
12- جمع بندی تعداد آرای هر یک از کاندیداها واعلام تعداد آرائی که هر یک از آنان کسب نموده است .
13- اعلام نام کاندیدائی که اکثریت لازم آراء را برای انتخاب شدن بدست آورده است. به عنوان نماینده مردم، کسب بیش از پنجاه در صد آراء برای انتخاب شدن لازم است درغیر این صورت باید دور دوم انتخابات برگزار گردد دراین دور اکثریت نسبی آراء کافی است . جهت حفظ سلامت انتخابات ، جائی برای شرکت در انتخابات از طریق وکالتنامه ویا حضور پای صندوق های سیار نباید وجود داشته باشد . باتوجه به آنچه در فوق آمد با برگزاری انتخابات در شرایط فوق میتوان مدعی انتخابات آزاد بود ومنتخبین میتوانند ادعا کنندکه نمایندگان واقعی ملت اندولاغیر.
تهران – اسفندماه 1391
دکترجمشید وحیدا-حقوقدان وعضوشورای مرکزی جبهه ملی ایران